Nodweddu’r Dirwedd Hanesyddol

Dyffryn Clywedog: Coedwig Hafren
Cymunedau Trefeglwys a Llanidloes Allanol, Powys
(HLCA 1189)

Coetir conwydd helaeth a blannwyd gan y Comisiwn Coedwigaeth ar lwyfandir ucheldirol ac ar ymylon y bryniau o 1937/38 ymlaen. Roedd yr ardal yn rhan o faenor fynachaidd ganoloesol. Cyn ei choedwigo, roedd yn cynnwys ffermydd ucheldirol gwasgaredig yn dyddio o bosibl o’r cyfnod canoloesol a’r canol oesoedd cynnar, rhai ohonynt efallai yn deillio o aneddiadau tymhorol. Mae ardal ar wahân o olion mwyngloddio metel yn y 18fed a’r 19eg ganrif.

Cefndir Hanesyddol

Nodweddion Allweddol y Dirwedd Hanesyddol

Mae nifer o enwau lleoedd sydd wedi’u cofnodi yn ardal y dirwedd hanesyddol yn awgrymu cyswllt hanesyddol â phori ucheldirol a magu da byw. Mae’r enwau lleoedd Cefn Hafodcadwgan a Hafod Cadwgan (mae’r ail ychydig y tu allan i ffin orllewinol yr ardal), yn cynnwys yr elfen ‘hafod’ sy’n awgrymu bod ffermydd ucheldirol tymhorol yn arfer bodoli, efallai yn y cyfnod canoloesol a dechrau’r cyfnod ôl-ganoloesol. Tybir bod ail elfen yr enw Cwmbiga (‘buga’) yn gysylltiedig â ‘buarth’ a ‘buwch’, gan awgrymu cysylltiad â magu da byw neu ffermio llaeth yn y canol oesoedd, er yr awgrymwyd hefyd bod yr elfen hon yn deillio o enw personol. Mae’r enwau Cwm y Ffridd, Banc y Ffridd, Ffridd Newydd, a Ffridd Fawr oll yn cynnwys yr elfen ‘ffridd’, sy’n awgrymu porfa arw wedi’i chau ar ymylon y mynydd. Cofnodwyd yr elfen gyntaf fel ffreeth Cwm Bigga ym 1540-41. Mae’r enw Fign Aberbiga yn cynnwys yr elfen ‘mign’ sy’n arwydd o dir corsiog.

Mae clwstwr o domenni claddu ucheldirol yn dyddio o’r Oes Efydd, a maen hir posibl sydd wedi cwympo ar Gefn Lwyd a hefyd crug ar lethrau’r bryniau ym Mhengeulan, yn arwyddion o ddefnydd tir ac anheddu cynhanesyddol cynnar. Cafwyd hefyd nifer o hapddarganfyddiadau gan gynnwys dagr o fath Bicer wedi’i wneud o fflint a ddarganfuwyd ger Ysgubor Pen-y-bryn a bwyell garreg gaboledig o Groes Uchaf.

Prynodd y Comisiwn Coedwigaeth tua 12 o ffermydd defaid ucheldirol er mwyn creu Coedwig Hafren. Nifer fechan yn unig o strwythurau sy’n hysbys yn yr ardal nodwedd, yn cynnwys adeiladau yn Ysgubor Pen-y-bryn ac Ysgubor Banc-y-ffridd a nifer o gorlannau defaid. Mae’r ddwy fferm yn gysylltiedig â systemau caeau cynnar a welir ar fapiau’r Arolwg Ordnans yn y 1880au. Mae’n bosibl bod y ddwy’n cynrychioli ffermydd cynharach roedd eu statws wedi gostwng i ysgubor erbyn diwedd y 19eg ganrif. Mae’r ffermdy yng Nghwmbiga sy’n deillio, o bosibl, o’r cyfnod canoloesol hefyd wedi’i gynnwys yn yr ardal. Darn yn unig o ran ddeheuol yr ardal nodwedd oedd wedi’i gau o ganlyniad i ddeddf seneddol ar ddechrau’r 19eg ganrif. Roedd peth o ran ogledd orllewin yr ardal yn Fign Aberbiga a Bwlch y Garreg-wen yn rhan o faenor Talerddig, nad oedd wedi’i chynnwys yn y ddeddf seneddol o ran cau tir. Ffurfiodd ardaloedd heb eu cau yma, ac yng ngweddill yr ardal nad oedd yn destun deddf seneddol o ran cau tir, rostir a gaewyd trwy gytundeb preifat. Cafodd hwnnw ei rannu’n gaeau mawr ag ochrau syth adeg y coedwigo.

Cynrychiolir gweithgareddau mwyngloddio metel gan olion mwyngloddiau’r 18fed ganrif a’r 19eg ganrif yn Nantmelin, tua blaen Nant Felen, islaw Llechwedd y Glyn yn rhan ddeheuol yr ardal. Fe’i gweithiwyd i gael mwyn copr a phlwm. Gellir gweld olion gweithio megis ceuffordd ddofn, lefel uwch, siafft ac olion gwely trac tramffordd a phentyrrau gwastraff. Harneisiwyd pŵer dŵr i yrru offer pwmpio a phrosesu.

Un o’r ychydig adeiladau cynnar sydd wedi goroesi yn yr ardal yw fferm fechan Cwmbiga. Mae’n dyddio’n bennaf o ddiwedd y 18fed ganrif ond mae yno ddarnau o adeilad cynharach. O ran enw, mae cysylltiad rhwng y fferm a’r faenor ucheldirol yn y canol oesoedd, oedd yn eiddo i Abaty Cwm-hir. Mae’n bosibl bod ei tharddiad yn cynrychioli datblygiad fferm ucheldirol barhaol ar safle anheddiad dymhorol gynharach, yn ystod diwedd y cyfnod canoloesol a dechrau’r cyfnod ôl-ganoloesol.

Ffynonellau