Nodweddu’r Dirwedd Hanesyddol

Dyffryn Clywedog: Llyn Clywedog
Cymunedau Trefeglwys a Llanidloes Allanol, Powys
(HLCA 1190)

Argae o goncrid a chronfa ddŵr a adeiladwyd yn ystod y 1960au ym mhen uchaf dyffryn Clywedog â’i ochrau serth, i reoli cyflenwadau dŵr yn nyffryn Hafren.

Cefndir Hanesyddol

Nodweddion Allweddol y Dirwedd Hanesyddol

Adeiladwyd yr argae a’r gronfa ddŵr rhwng 1964 a 1967 trwy gronni Afon Clywedog, yn dilyn Deddf Seneddol alluogol. Mae’r argae yn 72 metr o uchder ac yn 230 metr o hyd. Dyma’r argae concrid uchaf yn y Deyrnas Unedig. Adeiladwyd ail argae arglawdd, sy’n llai o lawer, ym Mwlch-y-gle i rwystro gorlifo i mewn i ddyffryn Cerist. Mae’r ffordd o Lanidloes i Fachynlleth (B4518) yn ei groesi. Syr William Halcrow a’i Bartneriaid, peirianwyr sifil, a gynlluniodd y gronfa a’i hargaeau. Reed a Mallick o Gaersallog oedd y prif gontractwyr. Adeiladwyd yr argae ag 11 bwtres annibynnol o goncrid, ac mae’r adrannau rhwng y bwtresi’n wag y tu mewn. Mae’n anarferol gan ei fod yn crymu i lawr yr afon yn hytrach nag i fyny, ond roedd ei gynllun yn deillio o bryderon ynghylch gallu’r creigiau o bopty’r dyffryn i gynnal pwysau. Yn hytrach na thaflu pwysedd holl bwysau’r dŵr ar ochrau’r argae, sef yr hyn a fyddai wedi digwydd pe byddai’r un strwythur wedi'i adeiladu'n crymu i fyny’r afon, mae’r bwtresi wedi’u cynllunio i gyfeirio’r gwthiad ar i lawr, at lawr y dyffryn. Roedd llafurlu o tua 500 o ddynion yn gweithio ar yr adeiladu. Cawsant lety mewn adeiladau dros dro ar lethrau’r bryn uwchben yr argae, ger y llwyfan gwylio presennol.

Golygodd y gronfa ddŵr foddi llawer o’r tir amaethyddol gynt, sef caeau bach afreolaidd a nifer o fythynnod, ffermydd a chyn ffermydd, gan gynnwys y rheiny yn Aber-biga, Gronwen, Eldid, Croes-isaf, Grodir, Coppice-llwyd (Cwm-pwll-llwyd) a Llwybr-y-madyn, Ystrad-hynod, Merllyn a Draws-y-nant. Roedd llawer o’r rhain yn deillio o’r canol oesoedd neu o ddechrau'r cyfnod ôl-ganoloesol, yn ôl pob tebyg. Boddwyd safleoedd archeolegol eraill, megis y twmpath claddu a’r maen hir o’r Oes Efydd yn Ystradhynod, ar lawr y dyffryn islaw Dinas ac yn weddol agos at lannau Afon Clywedog. Cloddiwyd y rhain ym 1965-66, cyn eu boddi. Bu peth gwrthwynebiad lleol, yn debyg i’r hyn a welwyd adeg adeiladu cronfa ddŵr Tryweryn ger y Bala ychydig flynyddoedd ynghynt, ac oherwydd tanio bom ar y safle adeiladu gohiriwyd y gwaith adeiladu am rai misoedd ym 1966. Roedd llawer yn amau mai Mudiad Amddiffyn Cymru (MAC), sef grŵp gwleidyddol eithafol, oedd yn gyfrifol.

Bydd y gronfa ddŵr fel rheol yn llenwi â dŵr yn ystod misoedd y gaeaf a gall ddal tua 50,000 megalitr o ddŵr pan mae’n llawn. Prif ddiben y gronfa ddŵr yw galluogi tynnu dŵr i’r cyhoedd o Afon Hafren ar ei hyd trwy gydol misoedd sych yr haf a sicrhau bod digon o lif yn yr afon at ddibenion amgylcheddol. Mae hefyd yn chwarae rhan mewn atal llifogydd, yn arbennig yn rhannau uchaf Afon Hafren. Dŵr Hafren Trent Cyf sy’n berchen ar y gronfa ddŵr ar hyn o bryd ac yn ei gweithredu. Mae Asiantaeth yr Amgylchedd yn rheoleiddio ac yn goruchwylio. Mae offer gweithredol yr argae yn rhedeg yn hunangynhaliol, wrth ddefnyddio tyrbin trydan dŵr 500kW. Mae Llyn Clywedog bellach yn gyfleuster hamdden poblogaidd ac yn cynnig ystod o weithgareddau hamdden, gan gynnwys cerdded, seiclo, gwylio adar, pysgota, hwylfyrddio a hwylio.

Ffynonellau