Nodweddu’r Dirwedd Hanesyddol

Dyffryn Llangollen: Pant-y-groes
Cymuned Llantysilio, Sir Ddinbych
(HLCA 1151)

Ffermdir a gaewyd ers amser maith a ffermydd gwasgaredig yn nyffryn afon Eglwyseg, islaw Bwlch yr Oernant, gan gynnwys olion hanesyddol bwysig Piler Eliseg ac abaty Glyn y Groes ac olion arwyddocaol y diwydiant llechi.

Cefndir hanesyddol

Ceir tystiolaeth brin o weithgareddau cynhanesyddol yn hapddarganfyddiad bwyell socedog o’r Oes Efydd ger Pentre-dwr sy’n dyddio o’r 10fed ganrif CC ac o weithgareddau Rhufeinig yn y celc bychan o arian bath o’r ail ganrif OC ger Maesyrychen-bach. O tua’r 7fed ganrif, roedd yr ardal yn nheyrnas Powys. Codwyd Piler Eliseg, sef rhan waelod croes o garreg, ar fryncyn ar ganolbwynt yn y dyffryn yn hanner cyntaf y 9fed ganrif gan Cyngen, brenin Powys, er anrhydedd i’w hen daid, Eliseg, a oedd wedi aduno’r deyrnas trwy adfer tir a gymerwyd gan y Saeson. Mae lleoliad yr heneb bwysig ac anarferol hon, naill ai ar dwmpath claddu Eliseg, neu ar heneb gynhanesyddol gynharach, yn awgrymu bodolaeth stad frenhinol yma yn y dyffryn. Cofnododd Edward Llwyd yr arysgrif ar ddiwedd yr 17eg ganrif, ac fe fu hyn yn bwysig i’n dealltwriaeth o hanes cynnar teyrnas Powys. O 1191 roedd cwmwd Iâl o fewn y rhan ogleddol o’r deyrnas oedd wedi’i hisrannu o’r enw Powys Fadog. Rhoddodd Madog ap Gruffudd Maelor ran isaf dyffryn Eglwyseg i sefydlu abaty Sistersaidd arni. Gelwid y rhan hon yn Llanegwestl yn Gymraeg ac yn Valle Crucis yn Lladin, ac ar ôl y groes gynharach, Piler Eliseg yr enwyd yr olaf o leiaf. Roedd sefydlu’r fynachlog yn golygu symud nifer o drigolion Llanegwestl a’u hanfon i drefgorddau yng nghyffiniau Wrecsam, ac mae’n eithaf sicr y byddai wedi golygu ad-drefnu’r dirwedd yn y cyffiniau agos. Gweinyddid y tiroedd a roddwyd i’r fynachlog fel maenor fynachaidd ar wahân hyd at adeg Diddymu abaty Glyn y Groes ym 1537, ac roedd yn cynnwys fferm, melin ŷd ar afon Dyfrdwy ym Mhentrefelin a phandy ym Mhandy, i’r gogledd o’r abaty. Ar ôl i’r brenin Edward orchfygu Cymru ar ddiwedd y 13eg ganrif, fe ffurfiodd rhan ogleddol yr ardal ran o arglwyddiaeth newydd sbon y mers, sef Brwmffild ac Iâl tan Ddeddf Uno 1536, ac wedi hynny, roedd yr ardal gyfan yn rhan o sir a gafodd ei chreu o’r newydd, sef Sir Ddinbych.

Dechreuodd y diddordeb hynafiaethol yn hynafiaethau dyffryn Eglwyseg yn yr 16eg a’r 17eg ganrif. Cyn i ffordd dyrpeg Bwlch yr Oernant agor ym 1811 ar hyd ffordd dyrpeg gynharach dyffryn Eglwyseg, trwy Bentre-dwr y rhedai’r brif ffordd rhwng Llangollen a Rhuthun. Ym 1808, disgrifiodd Richard Fenton, yr hynafiaethydd, hi fel un serth iawn sy’n parhau felly am filltir a hanner, ac o ail hanner y 18fed ganrif dechreuodd rhai o briodweddau hardd Piler Eliseg a Glyn y Groes sicrhau eu bod yn safleoedd pwysig o ddiddordeb i dwristiaid cynnar yng ngogledd Cymru. Twristiaeth a ffermio bugeiliol yw prif gynheiliad yr economi lleol heddiw.

Nodweddion allweddol y dirwedd hanesyddol

Mae’r patrwm anheddu heddiw yn cynrychioli cymuned ffermio draddodiadol gyda chyfnod byr o ffyniant o’r diwydiant chwareli llechi. O ran anheddu, nodweddir y ffermio â nifer gymharol fechan o ffermydd, sydd wedi’u lleoli ar ymylon y bryniau yn aml. Mae cyfnod cynnar o adeiladu â phren i’w weld ym Mwlch-issa lle ceir enghraifft brin o ffermdy ffrâm bren o’r 17eg ganrif, mae’n debyg, wedi goroesi ynghyd â thai allan mewn cyfres o adeiladau cerrig diweddarach cysylltiedig gan gynnwys beudy ac ysgubor â fentiau awyr. Mae’r ffermdy o gerrig rwbel gwyngalchog ym Mhen-y-clawdd yn nodweddiadol o gasgliadau o adeiladau fferm a godwyd mewn gorwel adeiladu diweddarach. Mae’r adeiladau fferm o ddiwedd y 18fed ganrif a dechrau’r 19eg ym Maes-y-llyn yn arbennig o ddiddorol oherwydd eu bod wedi’u hadeiladu’n rhannol o waith cerrig a gymerwyd o Abaty Glyn y Groes yn dilyn Diddymiad y mynachlogydd. Gorwedd anheddiad cnewyllol bychan Pentre-dwr ar hen hynt y ffordd dyrpeg rhwng Llangollen a Rhuthun ac roedd wedi’i datblygu i raddau helaeth pan oedd y diwydiant llechi ar ei anterth yn y 19eg ganrif. Roedd yno unwaith ysgol, siop, swyddfa’r post, tafarndai, dau gapel o’r 19eg ganrif a nifer o hen fythynnod mwyngloddwyr. Mae’n debyg bod y rhes o fythynnod yn Abbey Terrace hefyd yn tarddu o adeg y diwydiant llechi, ac adeg cludo’r llechi i’r felin lechi ym Mhentrefelin.

Mae tystiolaeth yn enwau’r lleoedd yn awgrymu lleoliad hen bandai, gan gynnwys Pandy, ychydig i’r gogledd o Abbey Farm, a gymerai ddŵr o ffrwd yn tarddu o afon Eglwyseg peth pellter i’r gogledd o’r fan, ac mae’n debyg iddo gychwyn fel melin i’r fynachlog yn ystod y canol oesoedd. Nid oes dogfennaeth ar gael i nodi ei hanes diweddarach, ond mae’n amlwg iddo barhau hyd at y 1870au neu du hwnt i hynny; nodir lleoliad y deinturiau (rheseli sychu) ar fapiau’r Arolwg Ordnans a gyhoeddwyd ym 1875, ar y cae lle mae’r maes carafanau erbyn hyn ger yr abaty. Awgrymir bodolaeth pandy ychwanegol nad oes fawr o ddogfennaeth yn ei chylch gan yr enw Hen-bandy ar afon Eglwyseg ychydig dros gilometr i’r gogledd.

Mae sawl chwarel lechi gynnar ar ochrau’r bryniau, sydd mae’n debyg yn dyddio o’r 17eg ganrif, wedi goroesi yn y planhigfeydd coed yn hen chwarel Oernant islaw Bwlch yr Oernant a’r chwareli bach yn Y Foel i’r dwyrain o Bentre-dwr. Agorodd chwarel Craig Wynnstay i’r gogledd o Bentre-dwr ym 1886 a’i chau ar ddechrau’r 1900au. Pan agorwyd y chwareli mwy, ym Moel-y-faen, Clogau ac Oernant ar ochrau’r bryniau i’r gorllewin o’r ardal nodwedd yn ystod rhan gyntaf y 19eg ganrif, fe arweiniodd hyn at bwysau mawr ar y rhwydwaith ffyrdd lleol ac o ganlyniad, adeiladwyd system tramffordd geffylau drwy’r ardal nodwedd yn y 1850au. Trwy inclein a oedd yn rhedeg o dan bont ffordd ym Maesyrychen, arglawdd â wyneb o garreg ar hyd ochr prif ffordd Rhuthun, a thraphont tramffordd ar draws afon Eglwyseg, y cludodd y dramffordd ddeunyddiau i’r felin lechi ar lanfa’r gamlas ym Mhentrefelin.

Ar argraffiadau cynnar mapiau’r Arolwg Ordnans, dangosir tollborth ychydig i’r gogledd o Westy’r Britannia. Mae’r tŷ dŵr llesol yn yr arddull Gothig ar ochr y ffordd, gyferbyn â’r lôn i abaty Glyn y Groes yn ôl pob tebyg o gyfnod y gwelliannau i’r ffordd dyrpeg ar ddechrau’r 19eg ganrif.

Ffynonellau