CPAT logo
Cymraeg / English
Adref Eto
Tirwedd Hanesyddol
Canol Dyffryn Wysg

Nodweddu’r Dirwedd Hanesyddol

Llunio Tirwedd Canol Dyffryn Wysg


TIRWEDDAU GWEINYDDOL

Y dirwedd seciwlar

Y gred yw bod ardal y dirwedd hanesyddol o fewn tiriogaeth y Silwriaid, sef llwyth cyn-Rufeinig oedd yn byw yn ne-ddwyrain Cymru yn ystod Oes yr Haearn. Yn ôl pob tebyg, mae nifer o fryngeyrydd mawr ac amlwg drwy’r ardal gyfan, gan gynnwys y rhai yng Nghoed Fenni-fach, Pen-y-crug, Slwch Twmp ac Allt yr Esgair, yn adlewyrchiad lleol o drefniadaeth y llwyth yn ystod y cyfnod hwn.

Gorchfygwyd yr ardal gan fyddin y Rhufeiniaid a daeth yn rhan o’r ymerodraeth Rufeinig oddeutu 75 OC. Mae’r gaer Rufeinig a gwersyll dros dro posibl yng Nghaer Aberhonddu, i’r gorllewin o Aberhonddu, yn cynrychioli cyfnod goresgyniad a meddiannaeth y Rhufeiniaid. Awgrymwyd y gallai enw Rhufeinig y gaer, Cicucium, a roddwyd ym Myd-ddarlun Ravenna, ddeillio o wraidd Celtaidd yn disgrifio’i lleoliad topograffig fel bron. Mae Caer Aberhonddu’n ganolbwynt cyfundrefn o ffyrdd Rhufeinig milwrol strategol, yn rhedeg tua’r de i gyfeiriad Ystradgynlais (Powys), tua’r gogledd i gyfeiriad Llandrindod, tua’r de-ddwyrain ar hyd dyffryn Wysg i’r Fenni (Sir Fynwy), tua’r gogledd-ddwyrain i Kenchester (Swydd Henffordd) a thua’r de-orllewin i Lanymddyfri (Sir Gaerfyrddin). Dengys cerrig milltir Rhufeinig arysgrifedig y cynhaliwyd y ffordd rhwng Caer Aberhonddu a Llanymddyfri tan y 3edd ganrif ddiweddar o leiaf a’r ffordd rhwng Caer Aberhonddu a’r Fenni tan oddeutu canol y 4edd ganrif o leiaf. Ar wahân i anheddiad sifil a ddatblygodd ar bwys Caer Aberhonddu ni sefydlwyd unrhyw ganolfannau poblogaeth mawr yn yr ardal yn ystod cyfnod y Rhufeiniaid ac, o ganlyniad, mae’n ymddangos y parhaodd yr ardal i fod dan reolaeth a gweinyddiaeth filwrol hyd ddiwedd cyfnod rheolaeth Rufeinig yn y 5ed ganrif gynnar. Serch hynny, mae presenoldeb y casgliad adeiladau statws uchel ym Maesderwen, ger Llanfrynach, yn awgrym o sefydlu ystadau tiriog Rhufeinig yn yr ardal yn ystod y 3edd ganrif a’r 4edd ganrif.

Darganfuwyd y garreg goffa o’r 6ed ganrif yn dwyn yr enw Carreg Victorinus (bellach yn Amgueddfa Brycheiniog) i’r de-ddwyrain o Sgethrog ar linell debygol y ffordd Rufeinig rhwng y Fenni a Chaer Aberhonddu. Mae’r arysgrif fertigol ar y garreg biler fwy neu lai silindraidd, yn cofnodi enw Nemnius (neu Numnius) mab Victorinus, sy’n awgrymu’n gryf bod pwysigion lleol o fewn cymdeithas seciwlar Rufeinig ddiweddar, rhai’n dal i ddefnyddio enwau Rhufeinig, wedi bod yn ddylanwadol mewn cyfundrefnau o drefniadaeth gymdeithasol a defnydd tir yn y cyfnod ôl-Rufeinig cynnar.

Erbyn y canol oesoedd cynnar roedd yr ardal yn rhan o deyrnas Brycheiniog, sef un o’r teyrnasoedd Prydeinig cynnar a ddaeth i’r amlwg yng Nghymru erbyn y 7fed ganrif i’r 8fed ganrif. Mae traddodiadau cyn-Normanaidd yn awgrymu cysylltiad rhwng brenhinoedd Brycheiniog a Thalgarth yn y cyfnod hwnnw. Mae’r chwedlau sylfaen hyn sydd mewn dau destun Lladin canoloesol — De Situ Brecheniauc (‘Ynghylch Brycheiniog’) a Cognacio Brychan (‘Tylwyth Brychan’) — yn enwi Teuderic (Tewdrig) fel brenin yr ardal yn y 5ed ganrif gynnar o bosib. Roedd Teuderic, a oedd yn honni disgyniad o uchelwr Rhufeinig, yn byw mewn lle o’r enw Garth Matrun. Yn ôl sylwebyddion, y bryn amlwg â’i ffurf nodweddiadol sydd bellach yn dwyn yr enw Mynydd Troed (2-3 cilomedr tu hwnt i ffin ddwyreiniol ardal y dirwedd hanesyddol) yw’r garth a thref gyfoes Talgarth (‘ael y garth’) sy’n gorwedd wrth odre Mynydd Troed yw Garth Matrun. Yn ôl traddodiad, cymeriad chwedlonol Brychan, ŵyr Teuderic, sefydlodd deyrnas Brycheiniog yn ôl pob golwg trwy ehangu teyrnas ei daid, gyda’i ganolbwynt gweinyddol yn Nhalgarth yn nyffryn ffrwythlon afon Llynfi.

Bu gwrthdaro â theyrnas Brycheiniog, un o’r teyrnasoedd llai ymosodol cynnar yng Nghymru, o sawl cyfeiriad, i’r graddau iddi geisio amddiffyniad y brenin Alfred, teyrn yr Eingl-Sacsoniaid yn rhan olaf y ganrif. Mae arwyddion gwrthdaro gyda theyrnas eginol Gwynedd yng ngogledd-orllewin Cymru erbyn y 9fed ganrif ac, yn 896, roedd Llychlynwyr ymosodol hefyd wedi achosi distryw mewn rhannau o’r deyrnas.

Mae’r dystiolaeth hanesyddol ac archeolegol yn crybwyll mai’r crannog neu’r ynys wneud yn Llyn Syfaddan oedd preswylfa Tewdwr ab Elise, brenin Brycheiniog ar ddiwedd y 9fed ganrif a dechrau’r 10fed ganrif, y crannog wedi cael ei adeiladu efallai mewn ymateb i beryglon cyrchoedd y Llychlynwyr. Dywed Croniclau’r Eingl-Sacsoniaid bod yr arglwyddes Aethelflaed, teyrn Eingl-Sacsonaidd y Mersiaid a merch Alfred, wedi anfon byddin i Gymru yn 916, yn dilyn marwolaeth ei thad a thridiau ar ôl llofruddiaeth yr abad Ecgberht a’i gymdeithion. Yr hanes yw bod y fyddin wedi dinistrio Brecenanmere (‘llyn Aberhonddu’), sydd bron yn bendant yn dynodi’r crannog yn y llyn lle’r oedd y llys brenhinol, ac arweiniodd hyn at gipio gwraig Tewdwr a thros ddeg ar hugain o bobl eraill.

Mae’r crannog, sef yr unig safle penodol o’r math hwn sy’n hysbys yng Nghymru, yn debyg iawn i rai yn Iwerddon: mae’n ymddangos y dylanwadodd technegau adeiladu Gwyddelig arno, ac efallai iddo gael ei adeiladu gyda chymorth crefftwyr o Iwerddon. Arwyddocaol, yn ôl pob tebyg, yw bod brenhinoedd Brycheiniog mewn testunau achyddol diweddarach yn honni eu bod yn disgyn o linach Wyddelig yn rhannol, sef cysylltiad sydd, mae’n debyg, hefyd yn egluro bodolaeth clwstwr neilltuol o gerrig arysgrif ogam yn yr ardal. Efallai bod defnyddio’r dulliau adeiladu anghyffredin yng nghrannog Llan-gors wedi atgyfnerthu hawliadau’r tŷ brenhinol i ach Wyddelig a thrwy hynny wella eu statws cymdeithasol a gwleidyddol. Mae haen losg a ddarganfuwyd yn ystod cloddio archeolegol yn nodi dinistrio crannog Llan-gors

The locations of subsequent royal centres in Brycheiniog are uncertain. Dependence upon the English crown continued into the 10th century. The kings of Brycheiniog attended the English royal court in the 930s, though towards the end of the 10th century the kingdom recognised the overlordship of the kingdom of Deheubarth in south-west Wales, then under its king Maredudd ab Owain. In the 11th century it was acquired as a sub-kingdom by the expansionist kingdom of Gwynedd under its ruler Gruffudd ap Llywelyn. Native rule finally came to an end with the Norman conquest of Brycheiniog by Bernard de Neufmarché when the defeat of Rhys ap Tewdwr, prince of Deuheubarth, ruler of south Wales and overlord of Brycheiniog in 1093 brought the rule of Bleddin ap Maenarch of Brycheiniog to an end.

Adeiladodd a datblygodd Bernard de Neufmarché a’i olynwyr gastell yn Aberhonddu ar ôl y goresgyniad, ar ddiwedd yr 11eg ganrif neu ddechrau’r 12fed ganrif, a daeth hwn yn ganolfan weinyddol arglwyddiaeth mers newydd Aberhonddu. Daeth yr anheddiad a dyfodd ochr yn ochr â’r castell yn brif dref farchnad y rhanbarth, ei dylanwad yn ymestyn ymhell i’r wlad oddi amgylch. Yn ail hanner y 12fed ganrif roedd yr arglwyddiaeth mers yn ffurfio rhan o diriogaeth William de Braose ac, ar ddiwedd y 13eg ganrif, daeth yn rhan o diriogaeth teulu Bohun ieirll Henffordd ac Essex, trwy briodas. Yn dilyn Cytundeb Trefaldwyn ym 1267 ffurfiodd ran o’r tiriogaethau dan reolaeth Llywelyn ap Gruffudd am ychydig. Disgynnodd eto i deulu Bohun yn y 1270au yn dilyn goresgyniad Cymru gan Edward I ym 1284, ond atafaelwyd yr arglwyddiaeth gan y goron yn dilyn anghydfodau tiriogaethol gydag arglwyddiaethau cyfagos yn y 1290au. Isrannwyd rhannau o Ganol Dyffryn Wysg yn faenorau ffiwdal yn ôl y patrwm Seisnig, a’u rhoi i farchogion ac eraill oedd wedi gwasanaethu Bernard de Neufmarché yn ystod y Goresgyniad, gan gynnwys y canlynol o fewn ardal y dirwedd hanesyddol: Sgethrog (Syr Miles Picard, de Picardé neu Pitcher); Llanhamlach a Llanfihangel Tal-y-llyn (Syr John Walbeffe neu Walbeoff); Aberysgyr (Syr Hugh Surdwal); Gilestone (Syr Giles Pierrepoint); Llansanffraid (Walter de Cropus), Llansbyddyd (Syr Richard de Boulogne, neu Bullen). Sefydlwyd cestyll pridd twmpath a beili, yn ôl pob tebyg yn gysylltiedig â chanolfannau maenoraidd y Normaniaid yn Aberysgyr, Alexanderstone a Threberfydd.

Erbyn y Canol Oesoedd roedd rhan ogleddol ardal y dirwedd hanesyddol, i’r gogledd o afon Wysg, yn rhan o Gantref Selyf ac roedd yr ardal i’r de o’r afon yn rhan o Gantref Mawr. Yn y Ddeddf Uno ym 1536 daeth yr israniadau canoloesol hyn, ynghyd â chwmwd Tir Ralff i’r dwyrain o Aberhonddu, i ffurfio cymydau Defynnog (Devynnock), Merthyr a Phencelli (Penkelly) yn y Sir Frycheiniog newydd.

Erbyn diwedd y canol oesoedd roedd Aberhonddu, fel trefi castell canoloesol Aberystwyth, Caernarfon, Caerfyrddin, Hwlffordd a Dinbych, wedi datblygu statws canolfan ranbarthol bwysig. Ynghyd â Chaerfyrddin, Caernarfon a Dinbych, dynodwyd Aberhonddu yn un o bedair prifddinas ranbarthol Cymru dan y Ddeddf Uno ym 1536. Safai’r dref ar un o’r prif linellau cyfathrebu ar draws de Cymru. Roedd y statws a roddwyd iddi ar y pryd, a oedd yn cynnwys swyddogaethau barnwrol a chodi arian, yn awgrymu ei bod wedi’i dynodi yn brifddinas ranbarthol oherwydd ei hygyrchedd yn ôl pob tebyg:

And forasmuch as the counties of Brecknock, Radnor, Montgomery and Denbigh be far distant from the City of London where the laws of England be commonly used, ministered, exercised and executed and for that the inhabitants of the said shires of Brecknock, Radnor, Montgomery and Denbigh be not of substance, power and ability to travel out of their counties to seek the administration of justice it is therefore enacted by the Authority aforesaid that the King Our Sovereign Lord shall have one Chancery and Exchequer at this Castle of Brecknock and one other at this town and Castle of Denbigh.
Parhaodd i fod yn amlwg ym materion gweinyddol Cymru hyd nes i’r trefi diwydiannol oedd yn datblygu yn ne Cymru ar ddiwedd y 18fed ganrif a’r 19eg ganrif fwrw’i phwysigrwydd i’r cysgod. Parhaodd Aberhonddu i fod yn brif dref Sir Frycheiniog tan ad-drefnu llywodraeth leol ym 1974 pan gyfunwyd Sir Frycheiniog, Sir Faesyfed a Sir Drefaldwyn i ffurfio sir newydd Powys. Erys yn ganolfan weinyddol Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, a ddynodwyd ym 1957.

Y dirwedd eglwysig

Mae eglwysi canoloesol cynnar, yn dyddio’n sicr neu o bosibl cyn y Goresgyniad o fewn ardal y dirwedd hanesyddol, yn hysbys yn Llan-ddew, Llan-faes, Llanfrynach, Llan-gors, Llanhamlach, Llanfihangel Tal-y-llyn, Llangasty Tal-y-llyn, a Llansbyddyd.

Mae’n amlwg bod Llan-gors yn ffurfio canolfan eglwysig bwysig cyn y Goresgyniad. Disgrifia siarter yn Llyfr Llandaf (Liber Landavensis) ddyfarniad yn erbyn brenin Tewdwr ab Elise o Frycheiniog a wnaed yn y clas (‘mynachlog, mam-eglwys’) yn Llan-gors yn gynnar yn y 10fed ganrif o blaid esgob Libiau o Landaf. Rhoddodd Awst, brenin cynharach Brycheiniog, yr ystâd frenhinol yma i esgob Llandaf oddeutu’r 8fed ganrif, sef ystâd oedd yn cyfateb i blwyf eglwysig diweddarach Llan-gors.

Yn dilyn y goresgyniad Normanaidd dan Bernard de Neufmarché sefydlwyd canolfannau mynachaidd yn anheddiad newydd Aberhonddu, pan ddaeth tref Aberhonddu yn ganolbwynt bywyd crefyddol yn y rhanbarth a chanol archddiaconiaeth Aberhonddu. Sefydlwyd palas caerog yn perthyn i esgob Tyddewi yn Llan-ddew yn y 12fed ganrif, a daeth hwn yn breswylfa i archddiaconiaid Aberhonddu ac yn ganolfan weinyddol ar gyfer rheoli daliadau esgobol yn yr ardal.

Sefydlwyd priordy Benedictaidd Sant Ioan, a ddaeth yn dirfeddiannwr pwysig yn y rhanbarth, cyn 1106 fel dibynnydd Abaty Battle (Sussex). Fel yn achos yr aneddiadau Eingl-Normanaidd newydd mewn lleoedd eraill yn ne Cymru, roedd cyfosod y castell a mynachlog gyfagos lle’r oedd mynachod Benedictaidd Normanaidd yn byw yn rhan o strategaeth ymwybodol i orfodi awdurdod seciwlar a chrefyddol ar y diriogaeth hon a oedd newydd ei gorchfygu.

Roedd brodordy Dominicaidd, o’r enw Coleg Crist yn ddiweddarach, wedi cael ei sefydlu erbyn canol y 13eg ganrif yn Llan-faes. Darostyngwyd y brodordy a’r fynachlog ym 1537. Yna parhawyd i ddefnyddio eglwys y priordy fel eglwys y plwyf a daeth yn eglwys gadeiriol ym 1923 pan grëwyd esgobaeth newydd Abertawe ac Aberhonddu. Yn y 1540au sefydlwyd Coleg Crist fel coleg seciwlar ac ysgol ramadeg.

Erbyn canol y 19eg ganrif daeth y plwyfi degwm canlynol i fod yn gyfan gwbl neu’n rhannol o fewn ardal y dirwedd hanesyddol: Aberysgyr, Y Batel, Aberhonddu Sant Ioan, Aberhonddu Dewi Sant, Aberhonddu Santes Fair, Llan-ddew, Llanfrynach, Llanhamlach, Llanfeugan, Llansanffraid, Llangasty Tal-y-llyn, Llanfihangel Tal-y-llyn a Llanfihangel Cathedin a Lladyfaelog Fach.

(yn ôl i’r brig)