Nodweddu'r Dirwedd Hannesyddol

Llunio Tirwedd Canol Dyffryn Wysg

TIRWEDDAU DIWYDIANNOL

Roedd nifer o wahanol ddiwydiannau tynnu a phrosesu, yn gyffredinol fach ac yn nodweddiadol o ardaloedd gwledig, yn weithgar yn yr ardal o’r canol oesoedd o leiaf ymlaen ond, er eu bod yn arwyddocaol yn lleol, ychydig fu eu heffaith ar ardal y dirwedd hanesyddol drwyddi draw.

Ymddangosodd chwareli unig a chymharol fach ar gyfer deunydd adeiladu tai, adeiladau amaethyddol a chloddiau drwy’r ardal gyfan ers y canol oesoedd ac, efallai’n arbennig yn ystod y cyfnod rhwng diwedd yr 17eg ganrif a’r 19eg ganrif. Y prif ddeunydd a gloddiwyd oedd Hen Dywodfaen Coch naill ai ar ffurf talpiau coch neu frown mwy di-ffurf neu welyau mwy gwyrddlwyd o garreg fwy tafellog. Ymddengys bod rhai o’r olaf, sy’n digwydd fel gwelyau o fewn yr Hen Dywodfaen Coch, yn addas ar gyfer cynhyrchu teils toi o gerrig hollt a ddefnyddiwyd fel deunydd adeiladu traddodiadol yn yr ardal (efallai’n gyfyngedig i adeiladau â statws uchel i ddechrau). Fel y nodwyd uchod, parhaodd felly nes i lechi wedi’u mewnforio ei ddisodli fel y prif ddeunydd toi yn ddiweddar yn y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed ganrif. Mae casgliad o chwareli bach gadwedig i’w gweld, er enghraifft, yn yr ardal rhwng Llanfihangel Tal-y-llyn a Phennorth a ddefnyddiwyd ar gyfer deunyddiau adeiladu’n ôl pob tebyg. Mae chwareli oedd yn cyflenwi gwaith adeiladu yn Aberhonddu’n hysbys yn nyffryn Honddu, yn union i’r gogledd-ddwyrain o’r priordy, ac ym Mhennant, i’r gorllewin o’r dref. Mae chwareli cerrig mwy yn hysbys hefyd ar hyd crib Allt yr Esgair, i’r gogledd o Dalybont ar Wysg.

Sefydlwyd odynau calch, yn bennaf ar gyfer cynhyrchu calch amaethyddol, ac roeddent yn gweithredu yn yr ardal yn y 18fed ganrif a’r 19eg ganrif, yn enwedig yn dilyn agor Camlas Mynwy a Brycheiniog ar ddechrau’r 19eg ganrif a oedd yn cludo carreg galch a glo yn rhwydd i fwydo’r odynau. Adeiladwyd odynau ar bwys y gamlas yn y Watton, Aberhonddu, ac ym Mrynich ac efallai ym Mhencelli. Erys rhes drawiadol o odynau yn Nhalybont ar Wysg oedd yn gysylltiedig â Thramffordd Bryn-oer.

Manteisiwyd ar bŵer dŵr afon Wysg ac afon Llynfi a’u hisafonydd a llednentydd o’r canol oesoedd hyd ddiwedd y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed ganrif pan ddisodlwyd hwy’n raddol gan fathau eraill o ynni oedd yn fwy dibynadwy ac yn llai dibynnol ar amrywiad tymhorol. Mae amryw o felinau cynnar hysbys oedd yn manteisio ar lif Afon Honddu yn Aberhonddu, gan gynnwys y felin ŷd yn dwyn yr enw Watergate Mill, Melin y Castell neu Felin Honddu, ger y cymer ag afon Wysg, lle’r oedd melin yn weithredol o ddiwedd y 14eg ganrif o leiaf tan yn gynnar yn yr 20fed ganrif. Ymhellach i fyny’r afon, roedd melin wlân Aberhonddu, pandy blaenorol yn dwyn yr enw Burges Mill neu Felin y Priordy, yn gweithredu o ganol yr 17eg ganrif o leiaf tan ddechrau’r 20fed ganrif eto. Cofnodwyd melinau canoloesol hefyd ym Mhencelli a’r Watton, a aeth yn segur ar ddechrau’r 15fed ganrif, efallai o ganlyniad i’r distryw ddaeth yn sgil gwrthryfel Glyndŵr. Goroesodd melinau ŷd dŵr mewn pob math o gyflwr ar lannau afon Wysg ym Millbrook, i’r gogledd-orllewin o Lanhamlach, ar Nant Cwy ym mhentref Llan-gors, ar Nant Brân yn Aberbrân, ar Nant Menasgin ym Mhencelli, ac ar Afon Cynrig, i’r gogledd-orllewin o Lanfrynach, pob un ohonynt ar waith yn ôl pob tebyg yn ystod y 18fed ganrif a’r 19eg ganrif o leiaf. Dangoswyd melin ddŵr ar Afon Llynfi ar fap o Lyn Syfaddan (Llyn Llan-gors) o’r 16eg ganrif. Roedd melinau llifio dŵr yn gweithredu yn Aberhonddu ar ddiwedd y 19eg canrif o leiaf ar Afon Tarell ger Pont ar Darell, Llan-faes, ac oddi ar Orchard Street, y Watton, ar bwys glanfeydd y gamlas a’r rheilffordd. Cofnodwyd pyllau llifio blaenorol yn dyddio o’r 18fed ganrif neu’r 19eg ganrif yn Llan-gors ac Aberhonddu. Roedd pob un o’r melinau dŵr blaenorol yn gysylltiedig ag amrywiaeth o adeileddau eraill gan gynnwys ffrydiau a phyllau melin, rhai ohonynt wedi cael eu llenwi neu’n dal i oroesi fel nodweddion neilltuol y dirwedd.

Manteisiwyd ar bŵer dŵr hefyd yn y ffwrnais haearn ar afon Honddu yn Forge Farm tua milltir i’r gogledd o Aberhonddu. Seiliwyd y ffwrnais, a godwyd tua 1720 ac a gyflenwyd â charreg haearn a charreg galch o Hirwaun a siarcol o’r wlad oddi amgylch, ar ddulliau clampiau o haearn bwrw. Daliodd i weithredu tan tua 1780, gan deimlo cystadleuaeth gynyddol y gweithfeydd haearn yn ardal Merthyr Tudful o ganol y 18fed ganrif oedd yn defnyddio ffwrneisi chwyth llosgi golosg.

Ymhlith diwydiannau eraill cymharol fyrhoedlog yn yr ardal oedd y gwaith brics a theils a oedd yn manteisio ar ddyddodion clai rhewlifol ac yn gweithredu yn y 19eg ganrif i’r gogledd o Aberhonddu ar ochrau deheuol Pen-y-crug ac yn Nhairderwen lle mae cyfadeilau gydag olion odynau a phyllau clai yn dal yn weladwy. Yn ôl pob tebyg, roedd y gweithfeydd hyn yn cyflenwi deunyddiau adeiladu ceramig lleol i dref ymledol Aberhonddu hyd nes y teimlwyd effaith cystadleuaeth nwyddau a gynhyrchwyd yn rhatach o fannau eraill o ganlyniad i ddyfodiad y rheilffyrdd yn negawdau olaf y 19eg ganrif.

Roedd diwydiannau bach gwledig eraill nodweddiadol yn cynnwys gefeiliau pentref mewn canolfannau fel Llanfihangel Tal-y-llyn, Talybont ar Wysg, Llan-gors a Cross Oak yn y 19eg ganrif ond o darddiad cynharach, yn ôl pob tebyg. Roedd lladd-dy a thanws yn Aberhonddu, oddi ar Stryd y Bont. Gweithredai hen Fragdy Aberhonddu o eiddo ac adeiladau yn y Struet, Aberhonddu yn hanner cyntaf y 19eg ganrif ac roedd tanws o’r cyfnod hwn ar waith yn Abercynrig, ychydig i’r de-ddwyrain o’r dref.

Daeth nwy tref i Aberhonddu ar gyfer goleuo yn y 19eg ganrif ddiweddar pan sefydlwyd hen waith nwy ychydig oddi ar Charles Street, ar y dechrau’n defnyddio cyflenwadau glo a gludwyd ar y gamlas a’i gadw mewn tri thanc nwy. Parhaodd i gynhyrchu tan hanner cyntaf yr 20fed ganrif.

(yn ôl i’r brig)