Mae'r disgrifiad canlynol, a gymerwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi'r themâu hanesyddol hanfodol yn yr ardal cymeriad hanesyddol.
Lleolir y tirwedd mynyddig anghysbell hwn ar lethrau gorllewinol
Mynyddoedd y Berwyn sy’n rhannu Gogledd Cymru
oddi wrth y Canolbarth yn ffisegol ac yn weledol.
Mae’r ardal yn cynnwys lleiniau o diroedd pori rhostir
tonnog i’r de ddwyrain o ddyffryn Dyfrdwy, sy’n edrych
dros Landrillo a massif Eryri draw yn y gorllewin.Ar ochr
ddwyreiniol yr ardal,mae esgair ganol Mynyddoedd y Berwyn
yn cyrraedd 827m o uchder uwchben SO yng nghopaon
Cader Berwyn a Moel Sych,ond tua’r gorllewin mae’r tir
yn graddol ddisgyn mewn cyfres o esgeiriau i tua 350–450m
uwchben SO, cyn disgyn yn serth i Gwm Pennant sy’n ffinio
â’r ardal i’r gorllewin.
Yn ystod y blynyddoedd diwethaf,mae cyfuniad o ffotograffau
o’r awyr a gwaith maes archaeolegol wedi datguddio
olion tirwedd amaethyddol hanesyddol mewn cyflwr da,sy’n
cynnwys ardaloedd eang o gyfundrefnau caeau sy’n ymestyn
am fwy na 3km uwchben Cwm Pennant.Credir bod cloddiau,
ffosydd,amgaeadau ac aneddiadau y cyfundrefnau caeau hyn yn
tarddu o’r cyfnod cynhanesyddol a’r Canol Oesoedd.Yn raddol,
mae gwaith maes yn datguddio patrwm cymhleth o aneddiad
a ffermio a gellir gweld nifer o derasau llwyfan,sy’n aml yn digwydd
mewn parau ac sydd â gweddillion sylfeini cerrig,
sy’n cynrychioli’r ‘tyˆ a’r beudy’ fwy na thebyg,ar derfynau
caeau a marchgaeau cysylltiedig.Efallai bod pob cymhlethfa yn
cynrychioli fferm fach deuluol o’r oesoedd canol.Gosodwyd
y patrwm hwn dros olion cyfnod cynharach o ddefnydd tir,
a gynrychiolwyd gan garneddau carreg a sylfeini cytiau cerrig
crwn,sydd yn perthyn i Oes yr Efydd fwy na thebyg.Er y
credir bod y patrwm yma eto yn cynrychioli ffermydd bach
teuluol,gwahenir y ddau gyfnod gan o leiaf 2000 o flynyddoedd
o hanes.Mae’r tir pori wedi’i wella yn yr ardal hon yn
ystod yr hanner can mlynedd diwethaf gan guddio rhai o’r
nodweddion,ond mae sawl ffin gyfoes yn dilyn llinellau eu
rhagflaenwyr. Mae’r amrywiaeth eang o waith cloddiog a strwythurau
cerrig a oroeswyd yn gwneud y tirwedd hwn yn ffynhonnell
archaeolegol bwysig ar gyfer astudiaeth bellach.
Yng nghanol yr ardal,yn esgair Cefn Penagored
sy’n ymestyn i’r dwyrain rhwng Nant Cwm Tywyll a Nant
Esgeiriau,ceir olion cyn-gyfundrefnau caeau cynhanesyddol,
sy’n cynnwys cloddiau cerrig isel ynghyd â sawl cylch cwt.
Mae’r ardal hon yn cynnwys tirwedd o gaeau,cytiau a aneddiadau
eraill o Oes yr Efydd sy’n hynod o gyflawn.Mae’r ardal
hefyd yn cynnwys elfennau o dirwedd cynhanesyddol ysbrydol
gan ei fod yn cynnwys cylch bychan o gerrig a nifer o garneddau
claddu a meini hirion.Ceir grwˆ p llai,ond sydd yr un mor
bwysig, o garneddau claddu ar ymylon gogleddol yr ardal ym
Moel Tyˆ Uchaf,tra ceir grwpiau eraill mewn safleoedd amlwg ar
gopaon lleol ac ar hyd brig yr esgair ganol i’r dwyrain.
Mae un ardal fechan rhwng dwy nant,Nant Cwm Tywyll a
Chlochant wedi llwyddo i osgoi gwelliannau diweddar. Mae
Ffridd Camen yn ardal yn y tirwedd o lethrau graddol sy’n
cynnwys tystiolaeth wedi’i gadw’n dda o amaethu canoloesol
yr ardal.Mae olion clawdd sylweddol,sydd â wyneb carreg
mewn mannau,yn rhannu’r tir caregog i’r dwyrain a’r tir
amaeth i’r gorllewin a gliriwyd o gerrig ac a rannwyd yn stribedi.
Y tu ôl i’r clawdd ceir olion dau dyˆ hir a ffald gerrig.
Ymddengys felly bod Ffridd Camen wedi cynnal fferm hunangynhwysol
yn ystod y Canol Oesoedd:ceid caeau a gliriwyd o
gerrig ar y llethrau is ac yn ôl pob tebyg adeiladwyd y clawdd
mawr i gadw stoc rhag crwydro i’r ardal a amaethwyd, gyda’r
ffermdy yn edrych dros
y cyfan.Mae’n debygol bod yr enghraifft hon yn cynrychioli’r
patrwm cyffredinol o’r defnydd o dir ar lethrau gorllewinol
Mynyddoedd y Berwyn yn ystod y Canol Oesoedd.Gellir
gweld olion hen stribedi a amaethwyd,sy’n gorgyffwrdd â’r
rhostir mynyddig,o fewn yr ardal gyffredinol o hyd.Amlinellir
y rhain gan gloddiau isel o bridd a cherrig a cheir nifer o garneddau
clirio arnynt.
Er bod y gwelliannau modern wedi lleihau’r nifer o elfennau
hanesddyddol sydd wedi goroesi ar dirwedd Mynyddoedd
y Berwyn yn sylweddol,mae’r ardal hon yn dal i gynrychioli
un o’r tirweddau cadwedig gorau o’i fath yng Nghanolbarth
Cymru.Mae’r nifer hynod uchel o nodweddion cynhanesyddol
sy’n deillio o weithgareddau ffermio a defodol,ynghyd â goroesiad
tystiolaeth o ffermio ac aneddiad diweddarach,
sydd yr un mor drawiadol,yn yr ardal gymharol fechan hon
yn ei gwneud yn enghraifft brin a phwysig o dirwedd hanesyddol
Cymru.
|