Nodweddu’r Dirwedd Hanesyddol

Dyffryn Clywedog: Penffordd-las
Cymuned Trefeglwys, Powys
(HLCA 1188)

Basn ucheldirol ym mlaen Afon Clywedog, gyda chlwstwr o henebion claddu cynhanesyddol cynharach. Roedd yr ardal yn rhan o faenor fynachaidd ganoloesol. Gwelir peth tystiolaeth o anheddu tymhorol sy’n dyddio o’r cyfnod canoloesol hyd ddechrau’r cyfnod ôl-ganoloesol ar yr ucheldir, ynghyd â chlwstwr llac o ffermydd ucheldirol, capeli anghydffurfiol, eglwys a mynwent gynnar y Crynwyr. Daeth y rhain i’r amlwg ar ddiwedd y 18fed ganrif a’r 19eg ganrif ar hen ffordd y porthmyn a’r ffordd dyrpeg rhwng Llanidloes a Machynlleth. Adeiladwyd pentref coedwigol ym 1949/50 pan blannwyd Coedwig Hafren.

Cefndir Hanesyddol

Nodweddion Allweddol y Dirwedd Hanesyddol

Mae enwau lleoedd yn darparu peth tystiolaeth o batrymau hanesyddol defnydd tir ac anheddu yn yr ardal. Mae nifer sylweddol o’r enwau hyn yn ardal y dirwedd hanesyddol yn dangos cysylltiad hanesyddol â phori a magu stoc. Mae enw’r fferm Gwartew (Gwairtew gynt) yn deillio o’r elfennau ‘gwair’ a ‘tew’. Mae Dolbachog, Dolydd Llwydion a Dol-Gwyddel-uchaf yn cynnwys yr elfen ‘dôl’ / ‘dolydd’. Awgrymir pori ymhellach gan yr enw Pen-y-ffridd sy’n cynnwys yr elfen ‘ffridd’ a Rhos Goch sy’n cynnwys yr elfen ‘rhos’. Mae enw’r nant a fferm Nant-yr-hafod yn cynnwys yr elfen ‘hafod’ sy’n awgrymu bod rhai trigfannau wedi deillio o aneddiadau ucheldirol tymhorol. Mae’n ymddangos bod yr enw Saesneg Staylittle (sef Penffordd-las) a gofnodwyd yn gyntaf fel Stay-a-little, yn dyddio o ddegawd gyntaf y 19eg ganrif. Mae’n deillio o enw hen dafarn ar ffordd y porthmyn ac, yn ddiweddarach, y ffordd dyrpeg rhwng Llanidloes a Machynlleth.

Mae tystiolaeth arwyddocaol o ddefnydd tir cynnar ac, o bosibl, anheddu yn yr ardal hon ym mlaen Afon Clywedog. Darganfuwyd sgrafell o fflint ger Nant-yr-hafod a chlwstwr o 6-7 twmpath claddu o’r Oes Efydd ger blaen Afon Clywedog a’i llednentydd ger Llwyn-y-gog, dros ardal o 1.5 cilomedr ar draws. O bosibl, gellir cysylltu’r rhain ag ecsploetio porfeydd ucheldirol yn ystod misoedd yr haf, sy’n cydymffurfio â phatrwm tymhorol o ddefnydd tir a awgrymwyd gan dystiolaeth o gyfnodau diweddarach.

Mae defnydd tir ac anheddu cynnar, o bosibl yn deillio o anheddu ucheldirol tymhorol rhwng y cyfnod canoloesol a dechrau’r cyfnod ôl-ganoloesol, yn cael ei gynrychioli gan glwstwr o lwyfannau tai creiriol a chan batrwm gwaelodol o ffermydd bach gwasgaredig, rhai ohonynt yn dal i fodoli ac eraill wedi mynd. Mae Hirnant, Dolbachog, Dolydd, Llwyn-y-gog, Pant-y-chwarel a Phant-y-rhedyn yn enghreifftiau. Cysylltir y ffermydd â phatrymau caeau bach afreolaidd, sy’n edrych fel llechfeddiannau ar wahân ar dir pori ucheldirol oedd gynt yn dir agored. Mae’n bosibl iddynt ddeillio o hafodydd neu dai a oedd yn gartrefi tymhorol. Caewyd rhan ogledd-ddwyrain yr ardal o ganlyniad i ddeddf seneddol ar ddechrau’r 19eg ganrif. Gwelir yno glytwaith o gaeau gweddol fach ag ochrau syth rhwng Rock Villa a Phant-y-chwarel. Roedd darn helaeth o’r ardaloedd rhwng y ffermydd gwasgaredig yn ffurfio rhan o faenor Talerddig. Nid oedd wedi’i chynnwys yn y ddeddf seneddol o ran cau tir, ond mae’n ymddangos iddi gael ei rhannu’n gyffredinol yn gaeau mawr ag ochrau syth ers y 1880au.

Mae llinellau trafnidiaeth hanesyddol o bwys oedd yn croesi canolbarth Cymru yn rhannu’r ardal. Mae hyn yn cynnwys llwybr posibl ffordd Rufeinig o Gaersws i’r gaer fechan ym Mhenycrocbren; tybir ei bod yn croesi rhan ogleddol yr ardal ac mae’n bosibl bod llinell ceuffordd ger fferm Hirnant ac, yn ddiweddarach, ffordd y porthmyn a’r ffordd dyrpeg rhwng Machynlleth a Llanidloes, yn dilyn ei hynt. Cyn adeiladu Cronfa Clywedog yn y 1960au, byddai’r briffordd (B4518) tua’r de o Benffordd-las yn dilyn hynt llai uniongyrchol i gyfeiriad Dinas, trwy Gwartew. Cofnodir bod hen felin flawd pŵer dŵr yn Felin-newydd yn gweithredu ar ddiwedd y 19eg ganrif. Daeth y dŵr trwy lifddor a dyfrffos o Afon Clywedog.

Roedd yr anheddiad gwasgaredig ym Mhenffordd-las yn bodoli erbyn diwedd yr 17eg ganrif a dechrau’r 18fed ganrif oherwydd, mae’n debyg, ei leoliad ar fin tir comin heb ei gau tua hanner ffordd rhwng Llanidloes, Machynlleth a Llanbrynmair. Mae’n debyg bod nifer o chwareli bach gwasgaredig yn cynrychioli ffynonellau carreg adeiladu yn ystod y cyfnod ôl-ganoloesol. Daeth fferm Esgair-goch yn ganolbwynt pwysig i’r Crynwyr yn Sir Drefaldwyn ar ddechrau’r 18fed ganrif ac roedd yno Dŷ Cwrdd a mynwent gysylltiedig, sef Quakers’ Garden. Er nad pentref mwyngloddio mo hwn, byddai tai yma ac mewn mannau eraill yn ôl pob tebyg yn darparu llety ar gyfer mwyngloddwyr oedd yn gweithio ym mwyngloddiau Dylife i’r gogledd-orllewin a Dyfngwm i’r gorllewin yn y 19eg ganrif. Daeth hefyd yn ganolfan wledig o bwys o ran addoli anghydffurfiol ar gyfer y cymunedau ffermio a mwyngloddio lleol. Roedd yno gapel Methodistiaid, oedd gynt yn Rock Villa, a sefydlwyd ym 1806 ac a ailadeiladwyd ym 1875, a chapel y Bedyddwyr a adeiladwyd gyntaf ym 1805 ac a gafodd ei ehangu ym 1859. Adeiladwyd ysgol newydd a’i hagor ym 1874. Gyda diboblogi gwledig o ganlyniad i ddiwedd y diwydiant mwyngloddio a chyfuno ffermydd yn ystod yr 20fed ganrif, gadawyd y ffermydd, y bythynnod bychain a’r capeli. Adnewyddwyd rhai ohonynt yn ail gartrefi.

Creodd y Comisiwn Coedwigaeth stad fach yn Llwyn-y-gog fel pentref coedwigol rhwng 1949 a 1951 i ddarparu tai ar gyfer gweithwyr oedd eu hangen i weithio yng Nghoedwig Hafren, a oedd newydd ei phlannu. Fe’i cynlluniwyd yn wreiddiol fel pentref o 80 o dai gyda siop, ysgol a neuadd bentref, ond dim ond 20 o dai gweithwyr a adeiladwyd ynghyd â neuadd bentref dros dro a thŷ rheolwr coedwig. Ymhen amser, gwerthodd y Comisiwn Coedwigaeth hwy.

Ffynonellau