Disgrifio Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Dyffryn Tanat

TIRWEDDAU ADDURNIADOL A PHICTIWRÉSG A CHYSYLLTIADAU DIWYLLIANNOL

Tirweddau Addurniadol
Y brif dirwedd addurniadol o fewn Dyffryn Tant yw gerddi Neuadd Llangedwyn a restrir yng Nghofrestr Parciau a Gerddi yng Nghymru. Crëwyd yr ardd bwysig hon ar ddechrau’r 18fed ganrif gan Syr Watkin Williams-Wynn o Wynnstay, a hynny o amgylch Neuadd Llangedwyn, sef y tŷ mwyaf urddasol o fewn y dyffryn heb os nac oni bai. Etifeddwyd y tŷ, sy’n dyddio o ddiwedd y 17eg ganrif neu ganol y 18fed ganrif, gan y trydydd barwnig , sef un o brif berchenogion tir yn Nyffryn Tanat, oddi wrth ei dad-yng-nghyfraith, Syr Edward Vaughan ym 1718. Mae’r cyfadail yn dal i feddu ar rai elfennau o’i batrwm gwreiddiol gan gynnwys terasau ffurfiol a osodwyd ar y tiroedd ar oleddf, ynghyd â gardd gegin, coetir a reolir ar ochr y bryn uchod, gyda golygfeydd sylweddol ar draws y dolydd i’r de, ac fe’u dangosir i gyd oddi uchod mewn paentiad cyfoes. Mae adeiladau atodol o fewn y cyfadail yn cynnwys bloc stabal, ac adeiladwaith wythonglog nodedig gyda blychau rhydd mewn padog i’r dwyrain o’r tŷ. Ymhlith ymwelwyr nodedig C.W. William-Wynn, AS, bart., a’r tŷ ar ddechrau’r 19eg ganrif roedd Robert Southey (1774-1843), Bardd y Brenin ac un o’r ‘Lakeland Poets’ rhamantaidd, a Reginald Herber (1783-1826), prelad a chyfansoddwr emynau (‘From Greenland’s Icy Mountain’ a ‘Holy, holy, holy’). Aethpwyd ag ymwelwyr i weld safleoedd lleol o ddiddordeb fel yr eglwys ym Mhennant Melangell, safle preswylfa tywysogion Powys ym Mathrafal, a phrif breswylfa Owain Glyn Dŵr yn Sycharth, a chawsant hefyd eu diddanu yng ngerddi’r tŷ, fel y cofnodwyd yn y llinellau hyn gan Southey:

When on Llangedwyn’s terraces we paced
Together to and fro
Partaking there its hospitality
We with its honoured master spent
Well pleased the social hours

Tirweddau Pictiwrésg
Daeth y dirwedd yng Nghymru yn fwy hygyrch i deithwyr o ddiwedd y 18fed ganrif ymlaen, yn sgîl gwelliannau i ffyrdd tyrpeg, a oedd yn cydfynd â’r ffasiwn ar gyfer y pictiwrésg, sef mudiad esthetig a oedd yn gwerthfawrogi tirwedd arw ac afreolaidd o ran ei siâp. Er bod Dyffryn Tanat, mynyddoedd y Berwyn a’r ardal ddwyreiniol ger y ffin yn llai poblogaidd yn gyffredinol gyda theithwyr ac arlunwyr yn y 18fed a’r 19eg ganrif na thirweddau mwy garw gogledd-orllewin Cymru, un o’r atyniadau mwyaf nodedig oedd Pistyll Rhaeadr a Chwm Blowty, ym mhen afon Rhaeadr, ac ymddangosodd disgrifiadau ohonynt mewn teithiau amrywiol o ddiwedd y 18fed ganrif. Daeth y rhaeadr hon mor enwog yn y cyfnod hwn fel iddi gael ei hystyried yn un o ‘Saith Rhyfeddod Gogledd Cymru’ yn y pennill traddodiadol:

Pistyll Rhaeadr, and Wrexham Steeple,
Snowdon’s mountains without its people,
Overton’s yew trees, Gresford bells,
Llangollen bridge and St Winifrid’s Well.

Anhysbys, 18fed ganrif

Buddsoddwyd yn y ddarpariaeth ar gyfer y mewnlifiad o ymwelwyr i’r rhaeadrau. Bu i’r Parch. Worthington, ficer Llanrhaeadr-ym-mochnant rhwng 1748-78, ran allweddol yn sicrhau bod ffordd dyrpeg yn cael ei hadeiladu o Lanrhaeadr at y rhaeadrau, ac addaswyd yr ystafell a berodd ef i gael ei chodi i gysgodi ymwelwyr ar ddechrau’r 19eg ganrif gan Syr Watkin Williams-Wynn yn fwthyn gwledig pictiwrésg ar gyfer ‘yfed te’. Mae Tours in Wales Thomas Pennant yn cofnodi’r ddarpariaeth a wnaeth y ficer i ymwelwyr i Bistyll Rhaeadr:

Parhaodd yr arfer yn y ganrif ddilynol, ac yn wir hyd heddiw. Nododd George Borrow yn Wild Wales, a gyhoeddwyd ym 1862, iddo ymweld â’r rhaeadr a derbyn gwahoddiad i gymryd lluniaeth a llofnodi llyfr yr ymwelwyr ‘a oedd yn cynnwys nifer o enwau yn gymysg yma ac acw â darnau o farddoniaeth’.

Dechreuwyd ystyried tirweddau geirw eraill fel rhai pictiwrésg yn ystod y ganrif ddilynol, yn arbennig y rheini ym mhen draw’r dyffrynnoedd dwfn, rhewlifol tuag at ochr orllewinol Dyffryn Tanat. Mae’r tirweddau a ddisgrifir yn y modd hwn yn cynnwys ‘Rhwng-y-creigiau’ ger y fynedfa i Gwm Maengwynedd, i’r gogledd o Lanrhaeadr-ym-Mochnant, a disgrifir Craig Rhiwarth uwchben Llangynog gan Lewis ym 1833 fel lle ‘cyforiog o nodweddion harddwch pictiwrésg, a chrandrwydd garw’. Ystyriai Lewis a Thomas Pennant fod Cwm Pennant ‘yn hynod bictiwrésg’:

Cysylltiadau diwylliannol
Mae Dyffryn Tanat wedi denu cysylltiadau diwylliannol cryf, rhai ohonynt gan breswylwyr brodorol a rhai gan deithwyr, ac fe’u hystyrir yn awr o dan y penawdau canlynol – cysylltiadau llenyddol, artistig, hynafiaethol a thopograffig, diwinyddol, cerddorol a theatrig.

Un o’r cysylltiadau diwylliannol cynharaf gyda Dyffryn Tanat yw chwedl Sant Melangell, sy’n darparu ‘cyflwyniad llenyddol ac ymhelaethiad o gwlt y sant’, gan fod trosglwyddiad cynnar y chwedl yn meddu ar gysylltiadau cryf gyda thirwedd Cwm Pennant a oedd, fwy na thebyg, yn lleol ac yn wreiddiol yn gyflwyniad llafar a gweledol. Mae gan Ddyffryn Tanat nifer o gysylltiadau llenyddol diweddarach, yn arbennig ar ddiwedd yr 17eg ganrif a’r 18fed ganrif. Roedd Cadwaladr Roberts (a fu farw ym 1708/9), yn frodor o Dŷ Ucha, Cwm Llech, ac roedd ei gerdd yn erfyn telyn gan Wiliam Llwyd, Llangedwyn, yn adnabyddus yn sgîl ei ddiddordeb cymdeithasol. Cyfansoddwyd y pennill anhysbys canlynol yn moli Cwm Pennant, a ymddangosodd ar ddalen o Gofrestr y Plwyf ym 1720-92, hefyd yn lleol fwy na thebyg.

Cwm Pennant galant gweli, Cwm uchel
I ochel caledi
Cwm iachus nid oes i chwi,
Ond cam i Ne o’n cwm ni

Mae’r rhan fwyaf o gysylltiadau llenyddol diweddarach yn ymwneud ag ymwelwyr, megis y gerdd am Bistyll Rhaeadr, a ddathlwyd gan Dewi Wyn, sef un o’r beirdd disgrifiadol cyntaf yn Gymraeg.

Erbyn dechrau’r 19eg ganrif apeliai Dyffryn Tanat at synwyrusrwydd y literari Seisnig, megis Robert Southey. Tra oedd ef yn aros gyda theulu Williams-Wyn yn Neuadd Llangedwyn ymwelodd â Mathrafal, Sycharth a Phennant Melangell, a diben ei ymweliad â’r olaf ym 1820 oedd er mwyn ‘observe what vestiges/Mouldering and mutilate/Of Moncella’s legend there are left’:

Melangel’s lonely church –
Amid a grove of evergreen’s in stood,
A garden and a grove, where every grave
Was deck’d with flowers, or with unfading plants

Mae chwedl Melangell ynghyd â’i lleoliad dramatig a dirgel yn parhau i ysbrydoli hunanymholiad, ac mae Cwm Pennant yn debyg i Gwm Rhaeadr yn dod i ben gyda rhaeadr ddramatig, ond llai adnabyddus – sef Pistyll Blaen-y-cwm.

Arweiniai’r lôn at iard fferm. Aeth Lydia heibio iddo a dilyn llwybr mynydd a oedd yn dolennu’n ddigyffro rhwng y coed criafol a choed cyll cyn dod i ben a chyflwyno golygfa o ben draw’r dyffryn i’r teithiwr. Roedd y bryn a oedd yn ei hwynebu gyda’i raeadr wyllt wen yn farfog fel proffwyd. Roedd gan y meini mawr a luchiodd Duw o gwmpas adeg y Cread, ym marn Lydia, naws batriarchaidd, ac roedd y myrdd cerrig mân yn yr afon yn ymdebygu i blant bach yn gorffwys yn hyderus yn y presenoldeb tadol hwn.

Alice Thomas Ellis, Unexplained Laughter, 1985

Ymddengys mai cymharol brin yw’r nifer o artistiaid sydd wedi ymweld â mynyddoedd y Berwyn, gan fod y mwyafrif yn dueddol o dynnu lluniau o dirweddau mwy garw gogledd-orllewin Cymru. Gwnaed brasluniau o Foel Dinmoel ac eglwys Pennant Melangell yng Nghwm Pennant gan John Ingleby ym 1795. Gwnaed braslun o Bistyll Rhaeadr mewn arddull gyntefig gan J. Lewis rhwng tua 1735-40, gan John Evans ym 1794 a chan Francis Nicholson ym 1810, a gwnaed brasluniau o olygfeydd cyffredinol mynyddoedd y Berwyn gan y Parch. John Parker tua 1825 (Llyfrgell Genedlaethol Cymru). Gwnaed lluniau dyfrlliw o sawl un o’r tai mwyaf. O’r rhain y mwyaf nodedig yw’r llun o Neuadd Llangedwyn gan S.Leighton ym 1872. Gwnaed brasluniau o hynafiaethau unwaith eto gan John Parker yn yr 1830au, gan y pensaer lleol R.Kyrke Penson yn yr 1840au, a chan y darlunydd Worthington G. Smith yn yr 1890au.

Mae’r cysylltiadau hynafiaethol cynharaf yn ymwneud ag ysgolheigion lleol, yn arbennig â Thomas Sebastian Price o Lanfyllin a gofnododd agweddau amrywiol ar gwlt Melangell Sant ar ddiwedd y 17eg ganrif. Teithiodd nifer o hynafiaethwyr a thopograffwyr nodedig drwy Ddyffryn Tanat yn ystod y cyfnod 1750-1850 wrth ddilyn eu diddordebau hynafiaethol a thopograffig. Ymwelodd Richard Fenton, Syr Richard Colt Hoare a Thomas Pennant â’r ardal yn ystod y cyfnod hwn; denwyd Thomas Pennant i ymweld ag eglwys Pennant Melangell ym 1773, a gwnaeth yntau hefyd ryw gofnod o gwlt Melangell. Bu’r ysgolhaig eglwysig a’r hynafiaethydd, Walter Davies (Gwalter Mechain), yn ficer Llanrhaeadr-ym-Mochnant o 1837 tan ei farwolaeth ym 1849.

Bu Dr William Morgan, cyfieithydd y Beibl ac un o ffigyrau pwysicaf y Diwygiad yng Nghymru, yn ficer Llanrhaeadr-ym-Mochnant (1578-1588) ac yn rheithor Pennant Melangell (1588-1595) cyn iddo gael ei ethol i esgobaeth Llandaf ym 1595 ac esgobaeth Llanelwy ym 1601. Fodd bynnag, â Llanrhaeadr y mae ganddo’r cysylltiadau agosaf, ac yno yn ôl y gred gyffredinol yr ymgymerodd yn bennaf â’i gyfieithiad a ddisgrifiwyd fel ‘y rhodd mwyaf a gafodd y Cymry erioed’.

This is where he sought God.
And found him? The centuries
Have been content to follow
Down passages of serene prose
…The smooth words
Over which his mind flowed
Have become an heirloom. Beauty
Is how you say it, and the truth
Like this mountain-born torrent,
Is content to hurry
Not too furiously by.

R.S. Thomas, ‘Llanrhaeadr-ym-Mochant’, 1968

Bu cysylltiadau clerigol pwysig pellach gyda Llanrhaeadr-ym-Mochant yn ystod y 18fed ganrif a dechrau’r 19eg ganrif. Bu’r awdur diwinyddol toreithiog Dr William Worthington yn ficer yno rhwng 1745-78. Bu’r dyn hynod hwn yn gysylltiedig â’r gwelliannau i ffyrdd tyrpeg yn y rhanbarth a chwaraeodd ran bwysig wrth gyflwyno Dyffryn Tanat i ymwelwyr o’r tu allan, gan fod yn westeiwr i ymwelwyr nodedig megis Dr Samuel Johnson a’r hynafiaethwyr Syr Richard Colt Hoare a Thomas Pennant yn ogystal â gwneud darpariaeth ar gyfer ymwelwyr i Bistyll Rhaeadr. Dyn hynod arall a fu’n beriglor yn Llandudoch, Llanrhaeadr-ym-mochnant oedd y Parch. Walter Davies (Gwallter Mechain) a fu’n ficer yno rhwng 1837 a’i farwolaeth ym 1849; roedd yn ddyn â diddordebau hynod eang ac amrywiol yn cwmpasu barddoniaeth, hynafiaetheg, llenyddiaeth, meddygaeth, seryddiaeth ac achau, ac roedd yn weithgar iawn yn yr eisteddfodau cynnar.

Mae’r cysylltiadau cerddorol a theatrig yn llai amlwg, a phrin yw’r cysylltiad uniongyrchol â’r lle. Fodd bynnag, roedd Llangynog yn ganolfan adnabyddus ar gyfer gwneud telynau ar ddechrau’r 20fed ganrif, ac roedd Thomas Lloyd (Telynor Ceiriog; a fu farw ym 1917), chwarelwr yn Llangynog a gladdwyd ym Mhennant Melangell, yn enillydd cystadlaethau gwneud telynau yn ogystal â chystadlaethau canu’r delyn. Roedd Nancy Richards, sydd bellach wedi’i chladdu ym Mhennant Melangell, yn delynores gyda chysylltiadau Americanaidd, a oedd yn adnabyddus yn fyd-eang.

Cyfyngir cysylltiadau theatrig yn bennaf i anterliwtiau a berfformiwyd yn aml mewn gwyliau a ffeiriau eglwysig tan tua dechrau’r 20fed ganrif. Dywedir mai Twm o’r Nant (Thomas Edwards, 1739-1810) oedd yr olaf i berfformio anterliwt ym Mhennant Melangell. Roedd Edwards, cludwr coed a brodor o Sir Ddinbych, yn actor, bardd a chystadleuydd amlwg yn yr eisteddfodau cynnar. Gellir barnu naws gyffredinol ei berfformiad olaf ym Mhennant ar sail yr anterliwtiau a gyfansoddodd, sy’n cynnwys gweithiau poblogaidd megis Tri Chydymaith Dyn, Cyfoeth a Thlodi a Cain ac Abel. Prin yw’r dystiolaeth ffisegol o’r gweithgaredd hwn o fewn y dirwedd, er bod cynllun o’r eglwys a’r fynwent a ddarluniwyd yn Archaeologia Cambrensis 1894 yn dangos fod ochr ogleddol y lawnt y tu allan i’r eglwys wedi’i defnyddio fel llwyfan mawr (proscenium) ac ystafell newid (vestarium), a bod y gynulleidfa’n mewn ardal a bennwyd yn auditorium i’r de. Mae disgrifiadau cyfoes o anterliwtiau tebyg yn Llangollen wedi goroesi o ddiwedd y 18fed ganrif, a’u diben oedd ‘chwerthin ar ben y Methodistiaid, trethi, rasio ceffylau ac ati’ a heb os nac oni bai roedd eu gwreiddiau mewn perfformiadau theatrig a oedd yn cyd-fynd â gwyliau mabsant eglwysi unigol, yn arbennig cyn y mudiad Piwritanaidd. Mae’n debyg y byddai perfformiadau theatrig tebyg onid mwy aflywodraethus wedi cyd-fynd â ffeiriau dau neu dri diwrnod a ganiatawyd gan siartr marchnad Llanrhaeadr-ym-mochnant ym 1284, ond unwaith eto nid oes unrhyw dystiolaeth weledol ohonynt wedi goroesi.